Πνευματική Γεωγραφία της Καλύμνου – Τα ήθη και τα έθιμα της Πρωτοχρονιάς.

Η Πρωτοχρονιά λοιπόν, όπως αυτή διαμορφώθηκε κάτω από την επίδραση της εκκλησίας και τη σύνδεσή της με τη γιορτή του Αγίου Βασιλείου διαιωνίστηκε μέχρι σήμερα σαν λαϊκή εορτή. Τα σημαντικότερα έθιμά της είναι:

Η διανομή στα παιδιά δώρων, τα οποία οι νοικοκυρές έφτιαχναν στο σπίτι. Αυτά κυρίως είναι γλυκίσματα όπως μελομακάρονα, κουραμπιέδες, δίπλες κ.ά.

Συντροφιές μικρών παιδιών απ΄την παραμονή ψάλλουν τα κάλαντα στα σπίτια και στα μαγαζιά με θέμα τη ζωή του Αγίου Βασιλείου και τη σημασία του έργου του και μαζεύουν φιλοδωρήματα.

Πολλοί καλούν έναν που να έχει «καλό ποδαρικό» το πρωΐ της Πρωτοχρονιάς.

Επίσης, δεν δίνουν τίποτε έξω από το σπίτι, δεν ρίχνουν νερό έξω από αυτό και δεν αναφέρουν ονόματα βλαβερών ζώων.

Τα μεσάνυχτα της παραμονής, λίγα δευτερόλεπτα πριν από τις 12, σβήνουν τα φώτα και οι οικογένειες γύρω από το Πρωτοχρονιάτικο τραπέζι ψάλλουν ύμνους, ανταλλάσσουν φιλιά και κόβουν την πατροπαράδοτη Βασιλόπιτα. Εκείνος μάλιστα που βρίσκει στο κομμάτι του το νόμισμα, που είναι κρυμμένο μέσα σ’ αυτήν, θεωρείται ο τυχερός της χρονιάς.

(Μάγκου Σαββίνα, Β2).

 Η Βασιλόπιτα

Η πίτα, που φτιάχνουμε την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και που κόβεται σε πανηγυρική συγκέντρωση των μελών της οικογένειας ή και άλλων συγγενών και φίλων, έχει τις ρίζες της στα αρχαία ελληνορωμαϊκά έθιμα.

Στα Κρόνια ή στα Σατουρνάλια της Ρώμης έφτιαχναν γλυκά και πίτες, μέσα στα οποία έβαζαν νομίσματα και σε όποιον τύχαινε το κομμάτι, ήταν ο τυχερός της παρέας.

Η ορθόδοξη παράδοση συνέδεσε το έθιμο με τη Βασιλόπιτα. Και η ιστορία της έχει ως εξής: Ο Μέγας Βασίλειος για να προστατεύσει την περιφέρειά του, την Καισάρεια της Καππαδοκίας, που ήταν επίσκοπός της, από επιδρομή αλλοφύλων,(Μάγκου Σαββίνα), ή κατ΄άλλους προσπάθησε να την καταλάβει ο Έπαρχος της Καππαδοκίας με πρόθεση να τη λεηλατήσει (Μουσελλής Ιωάννης, Β2), έκανε έρανο και μάζεψε χρυσά νομίσματα και άλλα τιμαλφή, για να τα δώσει στους εχθρούς, ώστε να τους δελεάσει, για να μην λεηλατήσουν την περιοχή του. Ο εχθρός, όμως, τελικά δεν κατόρθωσε να εισβάλλει στην Καισάρεια και τα τιμαλφή έμειναν (Μάγκου Σαββίνα). (ή κατά την παράδοση, όμως, είτε επειδή μετάνοιωσε ο έπαρχος, είτε  (κατ’ άλλους) εκ θαύματος ο Άγιος Μερκούριος με πλήθος αγγέλων απομάκρυνε το στρατό του, ο Έπαρχος απάλλαξε την πόλη από την επικείμενη καταστροφή) Μουσελλής Ιωάννης.. Τότε ο Μέγας Βασίλειος είπε να φτιάξουν μερικές πίτες – ψωμάκια, μέσα στις οποίες έβαζαν και ένα χρυσό νόμισμα, ή κάτι άλλο από όλα τα πολύτιμα πράγματα που είχαν μαζευτεί. Οι πίτες αυτές μοιράστηκαν σε όλους και ο καθένας κράταγε ό,τι του τύχαινε. Πάρα πολλά έτυχαν και τα παιδιά… Το γεγονός αυτό έφερε διπλή χαρά και για τον άρτο αλλά και γιατί καθένας έβρισκε μέσα στον άρτο ό,τι είχε δώσει! Γι αυτόν τον λόγο ανταλλάσσουμε δώρα κάθε Πρωτοχρονιά και πιστεύουμε ότι τα φέρνει ο Άγιος Βασίλειος, ο επίσκοπος της Αγάπης, ο εφευρέτης και ιδρυτής της πόλης Βασιλειάδας που την σοφία του και την αγάπη προς τον Χριστό την μετέτρεψε σε αμέτρητη αγάπη για τους ανθρώπους που του εμπιστεύτηκε η Εκκλησία. Έθρεψε τους φτωχούς, γηροκόμησε τους γέροντες, στήριξε τις χήρες και φτωχές μητέρες, έμαθε επαγγέλματα στα ορφανά. Κοιμήθηκε στην 1^η Ιανουαρίου και τιμώντας τη μνήμη του, φτιάχνουμε την Βασιλόπιτα και κάνουμε δώρα στους συνανθρώπους μας, προσφορά που μιμείται τη δική του αγάπη.

Η Βασιλόπιτα φτιάχνεται με αρκετές παραλλαγές.

 

Έτσι σε κάποια μέρη είναι κέϊκ ή τσουρέκι, σε άλλα αλμυρή ή γλυκιά πίτα με φύλλα, ενώ σε κάποια άλλα είναι ψωμί σαν το Χριστόψωμο. Διαφορές στις Βασιλόπιτες συναντάμε και στη διακόσμηση που φέρουν. Κοινό στοιχείο πάντως της διακόσμησης είναι ένας σταυρός και η αναγραφή του έτους. Σε όλες πάντως τις περιπτώσεις η Βασιλόπιτα είναι στρογγυλή και κρύβει μέσα της ένα φλουρί.

Η Βασιλόπιτα είναι συνδυασμός του «εορταστικού άρτου» και του «μελιπήκτου» των αρχαίων προσφορών για την εξασφάλιση της υγείας, της καλής τύχης και της ευλογίας του Αγίου Βασιλείου.

Στην πλειοψηφία τους οι Έλληνες κόβουν τη Βασιλόπιτα αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου. Σε μερικές όμως περιοχές της Ελλάδας η Βασιλόπιτα κόβεται στο μεσημεριανό τραπέζι, ανήμερα του αγίου Βασιλείου την 1^η Ιανουαρίου. Όποτε πάντως και αν κοπεί, ακολουθείται το ίδιο εθιμοτυπικό: Ο νοικοκύρης την σταυρώνει τρεις φορές με ένα μαχαίρι και μετά αρχίζει να κόβει τα κομμάτια. Το πρώτο είναι του Χριστού, το δεύτερο της Παναγίας, το τρίτο του Αγίου Βασιλείου, το τέταρτο του σπιτιού και ακολουθούν τα κομμάτια των μελών της οικογενείας με σειρά ηλικίας.

Μουσελλής Ιωάννης, Β2